सय वर्षमा १ लाख बाघ लोप, ३५ सयमात्रै बाँकी

सय वर्ष अघिसम्म संसारभरि १ लाख बाघ थिए । सय वर्षपछि ३५ सयको हाराहारीमा मात्रै रहेका छन् । हिजोआज दक्षिण एसियाको १३ देशमा मात्रै बाघ पाइन्छन् । उल्लिखित देशमध्ये झन्डै भारतमा २३ सय र नेपालमा १ सय ९८ बाघ पाइन्छन् । नेपालको सबैभन्दा बढी बाघ चितवनमा पाइन्छ । त्यहाँ १२५ को हाराहारीमा बाघ रहेका छन् ।

Advertisement

नेपाल, भारत, भुटान, बंगलादेश, कोरिया, ताजकिस्तान, थाइल्यान्ड, श्रीलंका, चीन, मलेसिया, रूस, म्यानमार र साइबेरियामा बाघ पाइन्छन् । वासस्थान क्षेत्र ठूलो भएकाले भारत बाघको उर्वर भूमि मानिन्छ । बाघ ‘ट्रपिकल’ र ‘सब ट्रपिकल’ सँग जोडिएका ठाउँमा पाइन्छ ।

विश्वमै बाघ लोप हुँदै गएको अवस्थामा नेपालमा बाघ बढ्दै गएको छ । १२ जिल्लामा मात्रै पाइए पनि संख्यात्मक हिसाबले नेपालमा बाघ वृद्धि हुँदै गएकोमा बाघविद् डा. झमक कार्कीले खुसी व्यक्त गरे ।

वातावरण सन्तुलन राख्ने मुख्य भूमिका बाघको हुन्छ । ‘इकोसिष्टम’ अन्तर्गत सबैभन्दा माथि रहने जनावर बाघ हो । उसले किसानलाई दुःख दिने मृग, हरिण, बँदेल आदिलाई नियन्त्रण गर्छ । बाघको आहारा बालीनाली होइन । भारतबाट बाघमा पीचएडी गरेका कार्कीले सुनाए, ‘बाघ पाइने जंगलमा मानिस आवतजावत गर्न डराउने भएकाले जंगल अतिक्रमण रोकिन्छ ।’ त्यतिमात्रै होइन, पर्यटकीय हिसाबले समेत बाघले फाइदा पुर्याइरहेको छ । उनले भने, ‘थोरै देशमा पाइने भएकाले बाघ नभएका देशका मानिस भएका देशमा बाघ हेर्न पुग्छन् । तसर्थ, बाघले पर्यटन प्रवद्र्धनमा सघाउ पुर्याएको छ ।’

बाघ हुँदा सम्बन्धित स्थानको प्राकृतिक सन्तुलन स्वतः स्वस्थ रहन्छ । त्यो ज्ञान नहुँदा दुःख पाउनुपरेको थुप्रै उदाहरण छन् । त्यस्तो समस्या मुख्यतः हिमाली र मध्यपहाडी क्षेत्रमा देखिएका छन् । हिमाली र मध्यपहाडी क्षेत्रका बासिन्दाले गाईबस्तु मारिदियो भनेर बाघ मारे । बाघ मारेपछि बँदेल बढेर गयो । बँदेलले किसानका बालीनाली सखाप पार्न थाले । बाघ मारिए पनि बँदेल हत्तपत्त मार्न सकिँदैन । बँदेल मार्न नसकेपछि स्थानीयले सरकार गुहारे । सरकारले सिकारी पठाए । निश्चित समयसम्म रहँदा सिकारीले एक÷दुई बँदेल मारे भने बाँकीलाई तर्साए । सिकारी फर्केपछि समस्या फेरि दोहोरियो । कार्कीको बुझाइ छ, ‘कहिलेकाहीं प्राकृतिक नियन्त्रण अप्राकृतिक ढंगले गर्दा उनीहरूले दुःख पाएका हुन् । जंगलमा बाघ भएन भने उसको भूमिका अन्य जनावरले निर्वाह गर्नुपर्छ । निर्वाह गर्ने संख्या भएन भने अन्य प्रजाति ठूलो संख्यामा वृद्धि भई अनिष्ट निम्त्याउँछ । हिमाली र मध्यपहाडी भेगमा त्यही भएको हो ।’

सन् १९७०/८० सम्म ‘जाभा’, ‘बाली’ र क्यास्पियन प्रजातिका बाघ पाइएका थिए । उल्लिखित बाघ पूर्ण रूपमा लोप भइसकेका छन् भने अहिले ‘साउथ चाइना टाइगर’, ‘साइबेरियन टाइगर’, ‘सुमात्रान टाइगर’, ‘बेंगाल टाइगर’, ‘मलायन टाइगर’ र ‘इन्डो चाइनिज टाइगर’ अस्तित्वमा रहेका छन् । १० देखि १५ वर्षसम्म बाँच्ने बाघ खोरमा थुनेर राखिए २० वर्षसम्म बाँच्न सक्छ ।

पृथ्वीमा पाइने जनावरमध्ये बाघ प्रसिद्ध हिंस्रक जंगली जनावर हो । ‘बाघ बूढो र स्याउ तन्नेरी एउटै हुँदैन’, ‘बाघको मुख खाए पनि रातै, नखाए पनि रातै’ लगायत उखान÷टुक्कामात्रै होइन, प्राचीन धर्मग्रन्थ, लोककथामा बाघको प्रसंग भेटिन्छन् । त्यस्तै, नेपाली साहित्य र चलचित्रमा बाघको सफल प्रयोग गरिएको छ । तर, मानिस र बाघबीचको समस्या कम गर्न सकिएको छैन । बाघविद् कार्कीको सुझाव छ, ‘बाघको ठाउँमा मानिस नजाने, मानिसका ठाउँमा बाघ नआउने गर्न सके समस्या हल हुँदै जान सक्छ । मानिस भएको क्षेत्र र आहारा पाइए पनि सानातिना जंगलमा बाघ बस्न रुचाउँदैन ।’